معرفی فرش ابریشم قم

ساختار

فرش ابریشم قم ابتدا با استفاده از پشمهای نه چندان ظریف وارد بازار می شدند. عموماً با رجشمار۴۰ انجام می گرفتند. در سالهای بعد هنرمندان قالیباف قم تحول قالیبافی را به حد تکامل رسانیده و با مهارت و توانایی خاصی مبادرت به بافت فرشهای تمام ابریشم قم با رجشمار بسیار بالایی نمودند. قالیهای نفیس که بدین ترتیب و با این نخهای ظریف ابریشمی به بازار عرضه گردید نیز تحت عنوان گل ابریشم مرسوم شدند.

شناسایی قالی قم

نحوه شناسایی قالی های قم تکنیک کار است زیرا که کاملاً منظم و کامل است. اگر به قالی های جدید با کیفیت عالی (مثلاً قالی های کاشان، تهران، کرمان و غیره) دقیق شویم. در پشت این قالی ها بخصوص در کلفتی پودها، تار و یا گره ها، پاره ای بی نظمی ها را خواهیم دید. البته قابل چشم پوشی اند. این بی نظمی در قالی های قم مطلقاً وجود ندارد و نظم آنها به نحوی است که گاهی انسان را به تردید می اندازد. این تردید تا جایی است که فکر می کند مبادا این قالی با ماشین بافته شده است.

بافت آن بسیار فشرده و بادوام و تار آن از نخ پنبه ای تابیده شده و پود آن نازک تر است. گره ها از پشم زیبای محلی که به نام سبزوار معروف است می باشند. این گره ها بسیار کوچک اند. بطور متوسط در هر دسی متر مربع ۴۰۰۰ تا ۷۰۰۰ گره و از نوع فارسی باف می باشند. ارتفاع پرزها متوسط و فقط در یک طرف این قالی ها ریشه دیده می شود. ریشه ها دوتایی و به هم تابیده هستند. بعلاوه این ریشه ها بجای این که صاف باشند به نظر می رسند که بطور نامنظمی از قالی بیرون جهیده اند.

ساختار اولیه تار و پود معمولاً از نخ تابیده بسیار ظریفند. در قالیهای ابریشمی تار و معمولاً پود از ابریشم هستند.

گره:

فرش ابریشم قم بدلیل ظرافت بسیارش شهرت دارد. حداقل ۲۵۰۰ گره در هر دسیمتر مربع دارند و در قالیهای مرغوب این تعداد به ۱۰۰۰۰ گره در هر متر مربع می رسد. در قالیهای ابریشمی این تعداد بیشتر است و نوع گره، گره فارسی است. بندرت جفتی بافی نیز در این منطقه دیده می شود.

پرز:

پرزها در قالی قم محکم و کمی خشن بوده و بیشتر از پشم تابیده بسیار نازک یا ابریشم تابیده بسیار ظریف استفاده می شود. پرز قالیها معمولاً کوتاه و چنانچه از ابریشم باشد بسیار کوتاه چیده می شود.

طرح های رایج

طرحهای قالی قم همانند رنگهای مورد استفاده از تنوع و گستردگی خاصی برخوردار است. نقشه های قالی های قدیمی قم را طرح های مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی – محرمات- محرابی و شکارگاه تشکیل می دادند. این طرح ها که با اقتباس از نقشه های کاشان و اصفهان تهیه شده بود. بسرعت با خلاقیت طراحان قم تحولی در طرح ها ایجاد شده و سبک جدیدی در صنعت قالیبافی ایران پدیدار گشت. این سبک با ویژگیهایی نظیر طراحی استادانه و هماهنگی نقوش و رنگ آمیزی بدیع و کم نظیر به “سبک فرش قم” مشهور گردید.

تنوع طرح های رایج فرش ابریشم قم

نقش بته جقه در روستاهای ترک زبان همدان با حالتی خاص منطقه مورد استفاده است. در روستاهای فارس زبان قم نیز در زمینه های گرم در اندازه های دو ذرع تا ۷ مترمربع بافته می شود. طرحهای اسلیمی، ختایی، لچک و ترنجدار و نیز طرحهای درختی همانند قالیچه های اصفهان از جمله طرحهای مورد نظری است که بیشترین تولیدات را بخود اختصاص می دهد. نقشهای کومه ای (درختی، حیوانی، بوته ای) و شاه عباسی گل فرنگ به لحاظ امکاناتی که طرح و رنگ آمیزی آنها دارد از زیبایی چشمگیر و رنگهای بدیع بهره مندند.

طرح قالیهای شکارگاهی نیز گر چه از اصفهان نشأت گرفته است. لیکن نمونه های فراوانی از این طرح را در قالیهای ابریشم بافت قم می توان مشاهده نمود. بالاخره با توجه به تنوع نقوش و مهارتی که در بافنده قم سراغ داریم تعجبی نخواهد داشت. اگر شاهد تولید طرح هایی هندسی و نیمه هندسی در بافته های این منطقه باشیم. لذا بافت طرحهایی هندسی همانند قالیهای قفقاز و نقشهای هراتی موسوم به ماهی درهم که در مدالیونی چند ضلعی متن قالی قم را بخود اختصاص می دهند. گهگاه تعجب بیننده را که همواره به اصالت طرحهای هر منطقه می اندیشیده است بر می انگیزد.

بافندگان قمی، ترجیح می دهند که دلپذیرترین طرحهای سایر مراکز قالیبافی ایران را که در مرور زمان مطلوب و مقبول طبع همگان واقع شده اند با مختصر تغییراتی ببافند. اگر فرشهای آن با قالیهاو قالیچه های اصفهان و کاشان به لحاظ مشابهت نقشه اشتباه شوند زیاد مهم به نظر نمی آید.

بطور کلی می توان طرحهای رایج در قالیهای قم را در موارد زیر خلاصه کرد:

بندی خشتی (موزاییکی بختیاری)، بته ای، درختی، شکارگاه، هندسی جوشقانی، شاه عباسی، لچک ترنج، شاه عباسی افشان، محرمات، ترنجی کف ساده، بندی کتیبه ای، محرابی، گل فرنگ و ضل السلطانی، محتشم و خشتی.

طرحهای بوته میری مکرر، نسبت به طرح گلدان رایج ترند. بسیاری از قطعات نیز دارای مدال مرکزی و طرحهای گوناگون در کناره و گوشه ها هستند.

قالی های قم از طریق رنگ های روشن زمینه آن (سفید عاجی، کرم، زرد) قابل تشخیص هستند. که عموماً، این زمینه عاری از ترنج ها و لچک ها می باشد. هر چند که نقش آنها در موضوعاتی که ارائه می کنند،دارای پاره ای نا استواری ها و تغییرپذیری ها می باشد. لکن در اکثر موارد معرف دو نوع نقش است:

یکی از این دو نقش، سرو کوچک استلیزه شده است. یعنی بته که گاهی مواقع بطور غلط آنرا نقش کاشمر می نامند. نقش دیگر ظن السلطانی است. این نقش عبارت است از گلدان مملو از گلی که پرندگان کوچک و زیبایی در بالای آن پرواز می کنند.

ندرتاً به قالی هایی از قم بر می خوریم که دارای مجموعه ای از سروهای واقعی در بین گیاهان و درختان گل دار هستند. از روی طرح های لطیف و ظریفی که دو تخته فرش ابریشمین و قدیمی مقبره شاه عباس را در قم نقشین کرده اند، تقلید شده است.

رنگ بندی

صنعت قالیبافی قم همواره به استفاده از رنگهای زیبا و چشم نواز مشهور بوده است. تعداد رنگهای مصرفی در فرش ابریشم قم، ابتدا محدود به چهار الی ۶ رنگ بوده است. اما به موازات تکامل طرح های اولیه فرش، تعداد رنگها نیز در فرش قم افزایش یافته است. در اینجا میتوانید انواع فرش های ماشینی و دستباف ابریشم مهرو را مشاهده کنید.

در سالهای اخیر رنگهای اصلی فرش ابریشم قم را ۱۶ رنگ بشرح ذیل تشکیل داده اند:

لاکی روشن و تیره – سرمه ای- کرم روشن و تیره – نخودی – بژ – قهوه ای سوخته و روشن – آبی روشن و سیر – مشکی – خاکی – طلایی و مسی

افزایش تنوع در طرح های فرش قم و تحولاتی که اخیراً در طراحی فرش این استان بوقوع پیوسته است تعداد رنگهای مصرفی در فرشهای قم را به میزان قابل ملاحظه ای افزایش داده است. به گونه ای که در حال حاضر فرشهایی با بیشتر از ۴۰ رنگ مشخص و متمایز طراحی و بافته می شوند. این رنگها عبارتند از:

سفید برفی، سفید شیری، مشکی، سرمه ای، بژ روشن، بژ سیر، خاکی روشن، خاکی سیر، آبی نفتی، آبی روشن، آبی فیروزه ای، آبی الماسی، سبز یشمی، سبز سیدی، سبز ساق چناری، سبز سدری، سوخته ای، دارچینی روشن، دارچینی سیر، مله ای شتری، مله ای زیتونی، گوجه ای ، طوسی سیر، طوسی روشن، کرم کاهی، کرم شسته، مسی سیر، مسی روشن، مسی پوست پیازی، قهوه ای سیر، قهوه ای روشن

رنگرزی

کارگاههای رنگرزی این شهرستان سابقاً کلیه رنگهای مورد نیاز خود را از گیاهان رنگزای محلی تأمین نموده. بعضاً نیز از مواد طبیعی دیگری مانند نیل، قرمز دانه و روناس که در منطقه بعمل نمی آمد استفاده می نمودند. اما در سالهای اخیرعلاوه بر بکارگیری مواد اولیه طبیعی و گیاهان رنگزا از رنگهای شیمیایی کرومی – اسیدی راکتیو و سایر رنگهای مرغوب و مقاوم نیز به شیوه علمی استفاده می نمایند.

مواد اولیه رنگزای طبیعی که از دیرباز بطور سنتی در شهرستان قم مورد استفاده بوده اند عبارتند از:

پوست انار:

از این ماده که در استان قم بوفور یافت می شود. به صورت خشک و پودر شده برای تهیه رنگ زرد تیره – کرم و نخودی استفاده می گردد.

پوست گردو:

رنگ شتری و قهوه ای می دهد و ضمن مخلوط شدن با زاج سیاه، رنگ سیاه تولید می کند.

برگ مو:

از این ماده مشتقات رنگ زرد بدست می آید.

کاه:

برای تهیه رنگ زرد و کرم مورد استفاده قرار می گیرد.

سماق:

این ماده اگر با سولفات مس مخلوط شود رنگ بنفش تیره مایل به قهوه ای می دهد.

نیل:

این ماده قبلاً به صورت گیاه کشت می شده است. ولی امروزه به صورت صنعتی تولید می گردد. از این ماده رنگ سرمه ای و مشتقات رنگی آبی بدست می آید.

پوست درخت بلوط:

برای تهیه رنگ های قهوه ای و شتری مورد استفاده قرار می گیرد.

روناس:

گیاهی خودرو است که ماده رنگی در ریشه آن نهفته است. برای بدست آوردن رنگهای قرمز آجری تا قرمز تیره مصرف می شود.

اسپرک:

از این گیاه که دارای ماده رنگی زرد رنگ است در ترکیب با نیل، رنگ سبز بدست می آید.

قرمز دانه:

این ماده که به نام لاک نیز مشهور است. از بدن حشره ای خاص بدست می آید و برای تهیه رنگ لاکی مورد استفاده می باشد.

مواد رنگزای طبیعی فوق که توأم با نمکهای فلزی خاصی که اصطلاحاً دندانه می شوند مورد استفاده قرار می گیرند. رنگهای باثباتی را بوجود می آورند که به مرور زمان ملایم تر و دلپذیرتر می گردند.